Historie Dorpskerk

De Dorpskerk was, zoals de meeste oude kerken, oorspronkelijk een rooms-katholieke kerk. De kerk was gewijd aan de Heilige Antonius*), in onze streken 'Swiene Tönnis' genoemd, omdat hij werd afgebeeld met een houten kruis in zijn hand en een varken aan zijn voeten. Hij werd beschouwd als de beschermheilige tegen het antoniusvuur [soort belroos].

In een oorkonde van 13 april 1121 staat dat Godebold, bisschop van Utrecht, de kerk van Warnsveld met de daarbij behorende kapel van Vorden schenkt aan het kapittel van St. Pieter te Utrecht.

De eerste kerken en kapelletjes zijn van hout geweest. Vermoedelijk al voor 1235 werd een kerk van steen gebouwd. Bij de bouw paste men de Romaanse bouworde toe. Na veel verbouwingen is het nu een in hoofdzaak gotisch bouwwerk, bestaande uit een toren, een middenschip, een noordelijk zijschip en een koor in het verlengde van het middenschip.

De kerk is tot ca. 1600 de Rooms-katholieke eredienst toegewijd. Toen de Reformatie rond die tijd in deze streken de overhand kreeg, werd het gebouw echter “geconfisqueerd”. De rooms-katholiek gebleven gelovigen werden toen gedwongen hun religie min of meer heimelijk te belijden.

Toren en hoofdingang

De toren, uit de 14de eeuw, heeft Romaanse vensters met rondbogen. De verbouwingen van de kerk dateren waarschijnlijk uit 1500. Toen werd ook de toren verhoogd tot de huidige 44 meter.

Boven de hoofdingang staat de volgende tekst:

De betekenis is: ongeveer in 1350 gesticht, hersteld in 1967.

In de stoep voor de kerk is een afbeelding van twee vissen en van de letters PX. De vis was in de oudheid het herkenningsteken van de Christenen. Het woord vis, ichtus in het Grieks, vormt de beginletters van de tekst: Jezus Christus Zoon van God Verlosser. De letters staan voor Christus Gezalfde.

De eerste klokken zijn omstreeks 1580 verloren gegaan. In 1629 werd een nieuwe klok aangebracht. Deze is gebarsten in de strenge winter van 1844. De klok die in 1846 was gegoten werd in 1944 door de Duitsers weggehaald. Na een geldinzameling kon een nieuwe klok worden gemaakt. Deze kreeg als randschrift: 'De vijand heeft d'oude klok geroofd. Van geld der burgerij en de Gemeente Vorden kon ik gegoten worden. God zij geloofd'. De klok werd op 31 augustus 1948 ingeluid!

Per 1 januari 2012 is het eigendom van de toren overgegaan van de Gemeente Bronckhorst naar de Stichting Oude Gelderse Kerken (S.O.G.K.).

Buiten de kerk aan de zuidzijde van de toren, is gelijkvloers een driehoekige steen ingemetseld. Deze vorm is het symbool van de rechtspraak. Ernaast staat een vierkant blok steen. Wanneer de mensen van buiten het dorp zondags naar de kerk kwamen, werd hen na afloop van de dienst vanaf deze steen het belangrijkste nieuws van de voorgaande week medegedeeld. De koster/voorzanger/schoolmeester ging dan op deze steen staan. Hij kon de mensen zo overzien en deed met 'luider stemme' de officiële afkondigingen. Bovendien vermeldde hij de marktprijzen van de landbouw- en veeteeltproducten uit de omgeving.

Om op de hoogte te blijven moest dus elke zondag tenminste één gezinslid naar de kerk gaan om de nieuwslezer aan te horen. Aan de buitenkant zijn nog duidelijk sporen van de diverse verbouwingen zichtbaar. In 1967 werden de wijzerplaten van de klok verwijderd van de muren en verplaatst naar het leien dak. In 1995 is het dak en in 2019 werden de ramen vernieuwd.

Interieur van de kerk

Tot 1828 werden de doden in en om de kerk begraven ['rijke stinkerds']. Bij een restauratie werden twee grafstenen in de torenmuur gemetseld. De ene is van Maria van Munster. Zij was getrouwd met Hendrik van Hackfort met wie ze op kasteel Vorden woonde.
De andere steen is van Berend van Hackfort en zijn vrouw Margit van Baeck. Berend was een bekende ridder en krijgsoverste onder Karel van Gelre. Hij overleed op 22 maart 1557 op kasteel Hackfort.

De grafzerken die in de hoek van de kerk liggen zijn van Gosen en Johan van Raesfelt tot Hackfort met zoon en dochter. Eerstgenoemde overleed op 1 januari 1566, de anderen overleden op 1 januari 1568. De andere steen is van Gerrit van Hackfort die in 1483 is overleden. Hij was Heer van Vorden. De twee kleinere stenen zijn van vroegere predikanten, te weten Bartoldus Goltsmit, overleden in 1641 en Lucas Bucherus, die in 1635 is gestorven.

In de 'Achterhoek', de noordwestelijke hoek, links van de toreningang, hangt een aantal kansel-kleden. Deze hebben allemaal een bepaald tijdvak uit het kerkelijk jaar als onderwerp en worden in die periodes dan ook gebruikt. Ze zijn ontworpen door beeldend kunstenaar Dick L. Baauw uit Hattem en gemaakt door een groep van 12 Vordense vrijwilligsters. Tevens is er een serie bijpassende effen lopers gemaakt.

De consistoriekamer (in de rooms-katholieke kerk de sacristie) was vroeger de garfkamer waar grondeigenaren hun tienden en andere kerkelijke schulden kwamen betalen.
In de consistoriekamer bevindt zich een lijst met voorgangers van de Gemeente.
In het koor zijn drie bewerkte stenen gemetseld:

1. Steen met twee alliantiewapens waarvan de helmtekens verdwenen zijn (links).
2. Een herinneringssteen met opschrift: Voor Hinrick van Munster then Boszeler, overleden in 1555 op kasteel Hackfort.
3. Een steen met een reliëfvoorstelling van de aanbidding van het Kind met Maria, Jozef en Engelen en een figuur met een staf (midden 16de eeuw).

De kansel/preekstoel is ontworpen door architect Lijzen uit Zutphen en geplaatst in 1833-1834, gelijk met de theateropstelling van de banken. Daarvóór was er een kansel die in de hoek bij de consistorie stond.
De liturgische opstelling van kansel, avondmaalstafel, paaskaars en doopvont is volgens de gedachte dat Woord en Sacrament(en) in elkaar overvloeien en daarom in één lijn zijn gezet. De kansel (het Woord/de woordverkondiging komt van boven op ons neer), de liturgische tafel (sacrament van de Maaltijd van de Heer), de lezenaar (voor de bijbel/evangelielezingen), de paaskaars (wij zijn gedoopt door de dood, door de doop in Zijn dood met hem begraven, en als wij delen in Zijn dood, delen we ook in Zijn opstanding en de paaskaars herinnert ons (wekelijks) aan de opstanding) en de doopvont (sacrament van de heilige Doop).

De kanselbijbel is in 1842 geschonken door gemeentelid de heer Berenpas uit de buurtschap Mossel. Er is een kunststof plaat overheen gemaakt om verdere slijtage te voorkomen.

Het Rijksmuseum te Amsterdam stelde een doopvont ter beschikking, dat in het depot van het museum aanwezig was. Het werd in 1954 geplaatst en in langdurig bruikleen afgestaan aan de kerk in Vorden en is afkomstig uit de kerk te Ammerzoden. Het betreft een eenvoudig 17e-eeuws doopvont. Hiervoor moest een passend voetstuk gemaakt worden.

Naast de preekstoel bevindt zich een nis. Dat zou vroeger een hagioscoop geweest kunnen zijn. Dat was een muuropening waardoor mensen die in de kerk niet gewenst waren (zieken?), toch de dienst van buitenaf konden volgen of zicht op het altaar hadden; het zou ook gediend kunnen hebben om daglicht binnen te laten vallen op een zijaltaar.

De vroegere indeling van de banken dateerde uit 1830. Architect Lijzen ontwierp toen een plan om meer zitplaatsen te verkrijgen wegens de sterke bevolkingsgroei. Besloten werd het aantal uit te breiden van 508 naar 647. Tot die tijd had iedereen zijn eigen bank die naar eigen ontwerp werd gemaakt.

Renovatie

Tijdens de renovatie van het interieur in 2011 werden er verschillende zaken blootgelegd doordat de vloer werd verwijderd. Er werden verspreid een aantal schedels en botmateriaal gevonden, wat is verzameld en elders in de kerk herbegraven. Ook werden verscheidene munten gevonden, ook uit omringende landen. Dit toont aan dat men contacten had door heel Nederland, Duitstand en België. Daarbij beslaat het een groot aantal jaren.
Er wordt een geheel nieuw verwarmingssysteem aangelegd, met onder andere vloerverwarming onder de nieuwe vloer van Indisch natuursteen. Ook wordt er een toiletgroep en een keuken geïnstalleerd. In het koor is tevens een stiltehoek gecreëerd. De meeste banken (sinds 1830 in theateropstelling) verdwenen en werden vervangen door stoelen. Alleen de zogenaamde 'Hackfortbank' bleef bestaan en een aantal van de 'hoge’ banken tegenover de preekstoel die werden gerestaureerd. Wanden, banken, orgelfront en de preekstoel worden opnieuw geschilderd. De ruimte is nu beter geschikt voor kerkelijke en andere evenementen zoals concerten. De gerenoveerde kerk werd op 23 oktober 2011 weer in gebruik genomen.
De Dorpskerk wordt inmiddels met succes ook als concertruimte gebruikt. Er loopt een wekelijkse serie korte concerten tijdens het toeristenseizoen, waarbij het Lohmanorgel, vaak met een ‘plus’ erbij, een hoofdrol vervult. Verder is er een maandelijkse serie klassieke concerten van hoog artistiek gehalte. Zie voor nadere informatie hierover www.vriendenvandedorpskerkvorden.nl en de flyers in de kerk.

Gewelfschilderingen

De muurschilderingen die kort na 1500 zijn aangebracht, verdwenen na de reformatie (1602) grondig onder een kalklaag. Ook de beelden verdwenen.
Bij een restauratie in 1899 kwamen verschillende muurschilderingen tevoorschijn. Ze zijn na een aantal jaren weer onder een pleisterlaag verdwenen. Bij het herstel in 1998 van de gewelven in het koor van de Dorpskerk ontdekte men ze opnieuw. Bij een inventarisatieonderzoek bleek dat alle gewelfschelpen schilderingen hadden, of gekend hadden. Het bleek dat de vele kalklagen deze schilderingen voor verder verval hadden behoed. Na het verwijderen van de kalklagen bleken de schilderingen te bestaan uit afbeeldingen van een vijftal heiligen, komend vanaf hun middel uit een bloem. Verder bestonden de schilderingen uit vele krullen en bloemen, en enkele vogels. In de vogels bleken een uil, een ekster en een tweetal zwaluwen te herkennen.

Het Lohman-orgel

Het orgel dateert uit 1833 en is gebouwd door de heer H.B. Lohman uit Haarlem. Het werd in 1982 gerestaureerd en staat bekend om de uitstekende klank.
Aan het begin van de 19de eeuw was er de behoefte ontstaan bij de kerkgangers een instrument van allure te bezitten, een orgel voor de begeleiding van de gemeentezang tijdens de vieringen in de Dorpskerk. Op 8 november 1828 werd de bouw van het orgel voor NLG 3.550,- gegund aan de Haarlemse orgelbouwer H.B. Lohman. In 1834 werd het orgel in de kerk geplaatst. Na eerdere kleine aanpassingen werd het orgel in 1955 ingrijpend gerestaureerd door de firma Van Vulpen uit Utrecht. Bij de restauratie in 1982 door de firma Gebr. Reil is het orgel weer zoveel mogelijk teruggebracht naar de oorspronkelijke situatie.

*) In geschriften uit de 16e eeuw wordt het gebouw ook wel ‘Martinuskerk’ genoemd, wellicht wegens de oorspronkelijke Warnsveldse “moederkerk”. Dit zou ook de aanwezigheid van de gewelfschildering van de Heilige Martinus kunnen verklaren.

Deze tekst is samengesteld in augustus 2020 met gebruikmaking van onderstaande bronnen.

Informatie/ Literatuur:

• Er is gebruik gemaakt van eerdere publicaties van de Hervormde Gemeente / Protestantse gemeente te Vorden en van informatie vanuit de oudheidkundige vereniging “Oud Vorden”.
• Beschrijving over de banken uit het boekje De Nederlands Hervormde kerk te Vorden van H.G.Wullink, J.W. de Gruijter en J. v.d. Broek, druk 1992:
• Timmers, J.J.M., 1974. Christelijke Symboliek en Iconografie. 2e herziene druk. Fabula-Van Dishoeck, Bussum (ISBN 9022840174).
• Zijlstra, J. en C. Timmer, ongedateerd. Honderd en één Heiligen. NCRV, Hilversum. Uitgeversmij Kok, Kampen (ISBN 9042434204)
• Laarschot, van de, A., 1999. Restauratie Nederlandse Hervormde kerk Vorden voltooid. Monumenten 99(3): 20-21.
• De tekst en de illustraties over de wandschilderingen zijn met welwillende toestemming overgenomen uit de Vordense Kronyck maart 1999. (Vereniging Oud Vorden).
• Voor de tekst over de vondsten in de bodem van de kerk is gebruik gemaakt van het Verslag van onderzoek c.q. archeologische begeleiding van de werkzaamheden in de Hervormde Kerk te Vorden op het adres Kerkstraat 4, 7251 BC Vorden.
• 1602-2002 – 400 jaar Nederlands-Hervormde gemeente Vorden, samengesteld door J. van den Broek en H.G. Wullink, uitgave kerkenraad Hervormde gemeente, november 2002.
• De tekst over het orgel is van Mirjam Berendsen-Van der Meulen, organist van de Dorpskerk, gebruik werd ook gemaakt van de encyclopedie Het historisch orgel in Nederland, deel 1819-1840 en Rudi van Straten Het gerestaureerde Lohman-orgel in de Dorpskerk te Vorden.
• De Dorpskerk te Vorden, uitgave 2013 van de Stichting ‘Vrienden van de Dorpskerk’.